Dünya hiç bu kadar yoğun bilgi bombardımanıyla karşılaşmamıştı. Üstüne bir de tüm dünyanın ortak gündemi olan bir konu ise hiç yaşanmamıştı. Bunu enformasyon çağı için ifade ettiğimi belirtmek isterim yoksa geçmişte tüm dünyanın ortak gündemi olan salgınlar olmuştu. Her şey epideminin pandemiye evirilmesiyle başladı. Ülkemizde ilk vaka çıkana kadar daha çok şakası yapılan dalga geçilen korona, birden bire herkesin tek gerçekliği haline geldi. Sosyolojik olarak da farklı bir durumla karşılaştık. Yaşanmışlığın sonradan dalgası geçilir. Lakin biz ilk defa yaşamadan önce dalgasını geçtik. Dramatik olan tarafı da bu olsa gerek. İlk vakadan bugüne bazı şeyleri iyi idrak etmeye başladık. Enformasyona ulaşmanın bu kadar kolay olduğu dönemde "doğru bilginin" ne kadar değerli bir şey olduğu. İşte bu değerli olgunun doğrusu için bazı bedelleri geçmişte ödemiştik. Ama bu biraz farklı çünkü insanların her gün hayatını kaybettiği bu salgında doğru bilgi, bulaşı önlüyor yani hayati bir değer kazanıyor. İşte burada doğru bilginin yayılması için medyatiklik kaygısı geri plana atılmalıdır. Medya, konudan uzak bilim insanlarının temelsiz bilgileri yayması için bir araç olmamalıdır. Reyting kaygısının bedelini vatandaşa ödetmemelidir. Hızlı habercilik yapacağım diye konunun uzmanı olmayan medyatik isimlere mikrofonlar uzatılmamalıdır. Herman Schlapp Gazeteciliğe Giriş kitabında bu konuyla ilgili şöyle diyor: “Hızlı ama ciddiyetten uzak ve güvenilmez” gibi bir isme sahip olmaktansa “yavaş ama güvenilir” izlenimi yaratmak daha yararlıdır.” İşte burada önemli olan bir temel gereksinim karşımıza çıkıyor: “güvenilirlik”. Şuan ülkece en fazla ihtiyaç duyduğumuz iki kavramdan ikincisi. Doğru bilgi ve güvenilirlik.
Özellikle ekranlarda doğru bilgi ve güvenilirlik konusunda neler olduğunu ayrıntısıyla anlatmadan önce internet gazeteciliği açısından konuya giriş yapmak istiyorum. Nitekim buradaki zincirleme sahte haber(fake news) konusu da toplum açısından son derece önemli bir sorun teşkil etmektedir. Haber kavramının üretim süreci sırasında basın mensuplarının bazı unsurları da dikkate alması gerekmektedir. Haber metinlerinin oluşumu ve halka ulaşması ise bir sistematik içerisinde gerçekleşir. Olay gerçekleştirildikten sonra onu haber yapmak için basın kuruluşları tarafından olayı değerlendirmek incelemek takip etmek için gazeteciler görevlendirilir. Yani haberin başlaması için öncelikle olayın gerçekleşmesi gerekir (İstisnai durumlarda olayın gerçekleşeceği önceden duyurulduğunda gazeteci gözlemci konumunda olabilir). Olay gerçekleştikten sonra olayın haberleşmesi süreci başlar. Basın mensubu haber metinlerini yalın saf ve yorumdan uzak bir şekilde vermelidir. Haber üretirken basın mensubu sırasıyla; seçim, araştırma, yeniden seçim, ayıklama, biçimlendirme, yayımlama sistematiğine uymalıdır. Peki, tüm medya alanı için geçerli olan bu sistematik ülkemizde yeterince uygulanıyor mu? Ne yazık ki bu sorunun cevabı da hayır. Özellikle internet gazeteciliğinin en fazla düştüğü tuzak araştırmama! Evet, evet yanlış duymadınız araştırmama. Özellikle ajanslardan gelen haberler kopyala yapıştır formatıyla yapılmaktadır. Nitekim bunu ülkemizde internette yayın yapan birçok mecrada rahatlıkla görebilirsiniz. Olağanüstü zamanlarda seçim ve araştırma doğru bilgi açısından çok büyük önem arz ediyor.
Kelle paçanın karşısında direnen bilimsel ahlak
Koronavirüs ülke gündemine düştüğü gün ilk sahte haberimizle yüzleştik. “Koronavirüsten Korunmak İçin Sabunu Yedi” Zaytung benzeri bir web sitesinde hayal ürünü olarak yazılan bir metin Sputnik başta olmak üzere birçok önemli mecrada yer aldı. Bu sahte haber kazası zincirleme gitti. Çünkü bir metnin tıklanma olasılığı yüksekse “iki tık da biz alalım” mantığıyla herkesçe servis edildi. Kim yedi? Nerede oldu? İlgili kurumdaki hastanede böyle kayıtlı bir hasta var mı? Soruları sorulmadan bu kazanın kurbanı oldu birçok mecra. Sonrasında buna benzer başka şeylerde yaşandı. Temelde internet gazeteciliğinin en büyük etik sorunlarından biri de gündemdeki konuyla alakalı atılan haber başlıkları. Buna clickbait(tık tuzağı) denilmektedir. İnternette gezinirken gerek haber portallarının içerisinde gerek sosyal medyada bu durumla sıklıkla karşılaşırsınız. İşte bu olağanüstü durumda nasıl ki sağlık çalışanlarından özverili çalışmalar bekliyorsak aynısını medyadan da istemek zorundayız. Çünkü sağlık alanındaki yanlış bilgiler sahte haberler aynı zamanda sağlık çalışanlarının da işini zorlaştıracağı akıldan çıkmamalıdır.
Koronavirüs tamamen tüm görsel medyanın gündemine birinci sıradan girdiğinde gerçekten doğru bilgi ve güvenilirlik noktasında sınavdan geçebildik mi? Ona da hayır!(Daha o zaman hala ülkemizde vaka yok medyadakiler öte taraftakiler için konuyu aydınlatmaya çalışıyor) İlk olarak her konuda fikri olan “bilim insanları”nı gördük ekranlarda. Hangi kanalı açsanız ya kelle paça muhabbeti dinliyorsunuz ya da virüs efendim biraz Asya’dan biraz da Akdeniz’den gelmiş olan bizim genimizi teğet geçecek cümlelerini duyuyorsunuz. Ya da tuzlu suyla ağzı gargara yap diyenleri. Ne hikmetse ekranlarda doğru dürüst bir halk sağlığı uzmanı ya da enfeksiyon uzmanını göremiyorduk. Neyse ilk vaka ülke gündemine düşünce enfeksiyon uzmanlarını halk sağlığı uzmanlarını ekranlarda görmeye başlar olduk. İlk olarak genlerden bahseden zat-ı şahaneleri bir şeyler söylemeye başladı “tuzlu su ile gargara efendim gripten kaç kişi öldü bundan kaç kişi öldü” gibi tutarsız kıyaslar. Kaldı ki yaygınlığı yeni başlamış bir salgını aşısı ve ilacı olan bir başka salgınla kıyaslamak ne kadar mantıklı(!) Bu yanlış bilgiler enfeksiyon uzmanı olan bir programda öyle kolay söylenemezdi. Nitekim öyle de oldu. Programdaki enfeksiyon uzmanı hemen müdahale etti. Tek tek hepsinin yanlış olduğunu doğrusunun ne olduğunu açıkladı. Ve aynı zamanda bilimsel bir ahlaktan bahsetti: “Beni alanım olmayan birçok konuyla ilgili programa davet ediyorlar ben katılmıyorum çünkü o konunun uzmanı değilim diyorum.” Keşke normal hayatımız sırasında bunları duyabilseydik değil mi? Ekranlarda olması gereken bilimsel ve etik değerler ne yazık ki korona günlerine denk geldi. Bir bakımdan üzücü bir bakımdan ise medyada hiç duymadığımız cümleler olduğu için çok değerli.
Gelelim kelle paçaya onunla ilgili durum biraz sıkıntılı geçti. Tüm Türkiye ekranlardan bu medyatikliğin nasıl zirveden düştüğüne tanık oldu. Karşısındaki enfeksiyon uzmanı ise sabırla nasıl da güzel cevaplar verdi. Bilim insanın hangi yaşta olursa olsun öğretici yanını asla elden bırakmaması gerektiğini bizlere tekrar gösterdi. “İstediğimi söylerim. Size mi soracağım?” kibrinin “Yanlış, açıkladım ama ben yine açıklayayım” naifliğine nasıl yenildiğini gördük. Doğru bilgi savunucuları, koronavirüs günlerinde pes etmedi. Bilim insanı kimliği pespaye şovmenliğe dönüşenlere geçit vermedi. Hatta öyle bir ana tanık olduk ki bir enfeksiyon uzmanından bir medya kanalına özlediğimiz bir tavır bir eleştiri geldi. “Bir virüs salgını fitoterapi yönüyle onkoloji yönüyle tartışacaksak gerçekten benim burada işim yok” dedi. Enfeksiyon uzmanlarının halk sağlığı uzmanlarının tartışması gereken konuları fitoterapi uzmanı onkoloji uzmanlarıyla tartışmak medyanın akıl tutulması olsa gerek diye düşünüyorum.
Bu arada asıl güzel haberi sona sakladım. Enfeksiyon uzmanının sitem ettiği yayında bulunan onkoloji uzmanı beyefendinin Instagram’da bir videosu dolanmaya başladı. Efendim biz çoktan geçirmişiz COVID-19’u hatta ülkede varmış, bakanlık hibe verilince açıklama gereksinimi duymuşmuşuz. Çok geçmedi bu videoda geçen bütün iddiaları teyit ekibi araştırıp bulmuş. O iddiaların doğrularını paylaşmışlar. Bazen düşünüyorum da acaba bu insanlar kendilerine soruyorlar mı: Gerçekten şu dönemde yanlış bilginin yayılmasını sağlamak dışında ülkeye nasıl bir katkımız oldu? Bilgi kirliğini sıradanlaştırmaktan başka ne yaptık? diye.
Eshilos (Aiskhylos) tarihe mal olmuş o cümlesinde şöyle der: ''Savaşın ilk zayiatı gerçeklerdir.” Belki bir savaşta değildik ama bu salgına ilk olarak gerçeklerimizi kurban verdik. İlk gerçeklerin yitişi, bir silkinişi doğurdu ve doğru bilginin ve güvenirliliğinin önemini hepimize öğretmiş oldu. Kısacası virüs, şimdilik ekranları da dezenfekte etmişe benziyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder